| Bu sanal dosya doğa severlere adanmışdır. Gerçek doğa severlere..... |
natura |
Zaman zaman iki arada bir derede kalıyor, bu uğraşa daldığıma pişman oluyorum. Bilimsel tartışmaya taraf olmak benim haddim değil. Bu sayfa bir garip oldu, iki bitkiyi, iki ağacı kapsıyor.
Katran ardıçı, Juniperus cinsinin belkide bilinen en eski türü, Akdeniz havzasında yaygın. Antik Yunanda katran ardıçına sivri sedir dendiğinden Linneus bu bitkiye Juniperus oxycedrus adını vermiş. 250 yıl sonra.... Bitkibilimin gelişimi ile, katran ardıçının Akdeninizde yayılırken evrimleştiği, İtalyanın batısında kalanların Juniperus oxycedrus tanımına, doğusunda gelişenlerin ise Juniperus deltoides tanımına uyduğu ortaya çıkmış. İyi de, yerli ve milli bitkibilim yazınımızda katran ağacı henüz Juniperus oxycedrus olarak geçiyor. Ardıçlar sayfasında, "Tartışmalar" bölümüne bakınız. Bu doğru mu, yanlış mı, karar vermek haddim değil, ben bittkibilimci değilim. Katran ardıçı sayfasında bu nedenle, gerekli atıfları yaparak her iki türe birlikte yer vermek zorunda kaldım.
Katran ardıçının soykütüğüne (Phylogeny) göre sınıflandırılması çizelgede.
| Bitkibilimcesi | Özcesi | ||
|---|---|---|---|
| Family Subfamily Genus Section Subsection Species Species |
Cupressaceae Cupressoideae Juniperus Juniperus Oxycedrus deltoides oxycedrus |
aile alt aile cins kısım altkısım tür tür |
Servigiller Servigibiler* Ardıçlar İğne yapraklılar Çift stomalılar* Doğu katran ardıçı Batı katran ardıçı |
| Binomial name | Juniperus deltoides R.P.Adams Juniperus oxycedrus L. |
ikili ad | |
* işaretli adlar resmi değil, sınıflandırma aklınızda kolay kalsın diye ben uydurdum. Latince Oxycedrus sivri (yapraklı) ve sedirsi anlamında bir sıfat.
Juniperus deltoides türünü bilimsel olarak ilk tanımlayıp yayınlayan kişi R.P.Adams, yani 1939 doğumlu Amerikalı bitkibilimci Robert Phillip Adams. Dayandığı yayın 2004 baskılı "Phytologia", 86(2): 47. Yayına buradan ulaşabilirsiniz. Alttaksonu yok.
Juniperus oxycedrus türünü bilimsel olarak ilk tanımlayıp yayınlayan kişi L., yani İsveçli bilimadamı Carl Linnaeus. Dayandığı yayın 1753 baskılı ve latince "Species Plantarum", cilt 2, sayfa 1038. Yayına buradan ulaşabilirsiniz. Bir kabul edilmiş çeşidi var.
Katran adı odunundan elde edilen zift gibi yağdan geliyor. Başka yöresel adı yok. İki türü ayırt etmek için doğu-batı (şark-garp) sıfat ekleri kullanılıyor.
Latince deltoides, eski rumca "delta" harfinden gelen, delta gibi üçgen şeklinde anlamında bir sıfattır. Yaprak şekli nedeniyle bu sıfatı almıştır. Katran ardıcındaki tür ayrımı yeni olduğundan daha yerel adları oluşmamıştır. Yabancı yerel adlarıda, J. oxycedrus'un yerel adlarının önüne "batı" ön sıfatı ekleyerek oluşturulmaktadır.
Latince oxycedrus = (eski rumca oxy- = sharp, acute / sivri) + (eski rumca kedros = cedar, Cedrus / sedir) = sivri sedir (gibi) şeklinde oluşan bir birleşik sıfat. Yabancı adları İngilizcede prickly (dikenli) juniper, prickly cedar, cade juniper, cade; Almancada zeder wacholder; Fransızcada genévrier cade, cedre piquant; İtalyancada ginepro pungente olarak geçiyor.
Katran ardıçının yurdumuzda yayılımı oldukça geniş. Juniperus oxycedrus olarak Adana, Adıyaman, Ankara, Antalya, Bilecik, Bitlis, Çanakkale, İçel, İstanbul, İzmir, Kahramanmaraş, Kastamonu, Kayseri, Kırklareli, Kütahya, Sakarya, Samsun, Sıvas, Sinop, Trabzon illerimizde yaygın olduğu bildirilmiş ama, siz Juniperus deltoides olarak okuyun.
Küresel olarak Akdeniz havzası, batı Suriye, kuzey İran ve Kafkasya’da doğal yayılışa sahiptir.Haritada kırmızılar Juniperus deltoides, maviler Juniperus oxycedrus'un işgalinde.
Ülkede katran ardıcı olurda ünlüsü olmaz mı? Var tabi, Mersinde, Koca Katran. "Cocakdere vadisinde bulunan Koca Katran Anıt ağacına ulaşmak için, Aslanköy de ki Kuyucak orman deposunun içinden yola devam edilerek, Tırtar köyünden batıya dönülür. Yaklaşık 7 km. kadar sedir ormanlarından tırmanarak 2000 metre rakımın üzerinde bulunan Dümbelek Düzü düzlüğüne çıkılır. Alabildiğine bir düzlük ki, ağaç yok ama çok çeşitli otsu bitkilerle çiçekleri izleyerek 14 km. kadar bu düzlükten doğuya doğru ilerleyerek Cocakdere Vadisi’nin göründüğü Demir kapılı geçit noktasına doğru gelinir.
Vadiyi korumak amacıyla bu demir kapıdan geçiş izne tabidir. Sarp, yalçın kayalıklarla dolu yemyeşil sedir ormanlarıyla kaplı Cocakdere vadisinin seyrine doyulmaz. Kapıdan sonra yaklaşık 20 km. kadar Cocakdere vadisinde ilerlenir. Etrafta yaşlı genç sedir ormanlarıyla doludur. Yaban keçilerini göremezsiniz ama sizi gözetlediklerini hissedersiniz. Sonunda Tekedağ yangın gözetleme kulesini geçerek Koca Katran anıt ağacına ulaşılır. Dik bir yamaç üzerinde heybetli, muhteşem bir sedir ağacı görülür. Ağacı incelediğinizde ve yanındaki levhayı okuduğunuzda Koca Katran 625 yaşında olduğunu göreceksiniz. Çevresi 7,5 metre çapı ise 2,45 metre olan, ağaç 40 metre boyundadır. Seyredip, böyle dev bir ağacı ve yaşadığı tarihleri, yaşanan olayları hayal edebilirsiniz." Yolu tarif ettim, koordinatları da vereyim (37°02′22″N 34°18′45″E)), eh gider görürsünüz artık. Yoksa bu fotografla yetinmeniz gerek.
10-15 m boylanabilen herdem yeşil ağaç, dipten itibaren sık dallı, J. oxycedrusda geniş tepeli, J. deltoidesde piramidal veya konik tepeli, bazen de yerde sürünen bodur çalıdır.
Gri-kahverengi gövde gençken düz, ileri yaşlarda boyuna çatlaklıdır. 20-25 cm çap yapabilir.
0-1800(2200) yükseltilerde, çam ormanları, meşe çalılıkları, makilikler doğal yaşam ortamıdır. Özel yetişme ortamı isteği neredeyse olmayan bu ardıç türü ülkemizde bozuk meşe, kızılçam, ve karaçam meşcerelerinin açıklıklarında, bazen küçük ağaç, bazen bodur çalı görünümünde, diğer maki türleriyle karışık olarak bulunmaktadır.
Ilıman iklim ağacıdır. Soğuğa (Bölge 7 -17.7°C / -12.2°C) ve kuraklığa dayanıklıdır. Güneş sever, gölgede gelişemez. Humusca fakir, sığ, taşlı kumlu balçık, balçık, veye ağır balçık topraklarda yetişebilir.
Sürgünler yuvarlak ya da 3 köşeli, yukarı doğru yönelmiş veya dağınıktır.
Yaprakları iğne yaprak formunda olup, sürgünlere dik açı yapacak şekilde 3lü çevrel dizilirler. J. oxycedrusda 12-18 mm uzunlukta, sert, sivri uçlu, batıcı, üst yüzü oluklu ve oluğun iki tarafında mavimsi-beyaz renkte belirgin iki stoma çizgisi vardır. Yaprağın ortası ve kenarlarıyla, alt yüzü açık yeşil renktedir. Yaprak kenarı düzdür. Yaprak kesidi üçgen, alt yüz damarlıdır. J. deltoides de ise, yaprak boyu 10 mm den küçüktür, sapa doğru daralmaz, ikizkenar üçgen şeklindedir.
Bir cinsli, iki evciklidir. Erkek çiçek kozalakçıkları kirli sarı-kahverengi olup, bir yıl önceki sürgünlerde bulunan iğne yaprakların koltuğunda, kısa bir sap ucunda teker-teker bulunur. İlkbahar başında görülmeye başlarlar. Erkek çiçek kozalakçıkları 3lü çevrel dizilmiş 8-12 kalkanımsı puldan oluşur. Her bir pulun altında 4-6 adet çiçek tozu torbası bulunur. Dişi çiçeklerse yeşilimsi açık kahverengidir. Mart-nisan aylarında çiçeklenir. Tozlanma rüzgar yardımıyla olur.
Dişi çiçek kozalakçıkları iğne yaprakların koltuklarında, üzeri pul yapraklarla örtülü kısa bir sap ucunda yan durumlu olarak tek-tek bulunurlar. İki yılda olgunlaşan kozalaklar küre ya da yumurta formundadır, kızıl kahve renginde ve parlaktır. Kozalak 5-11 mm. Çapındadır. Kozalak 3 bazen de 6 puldan oluşur. Kozalakların içinde çoğunlukla tohum bulunur. Tohumlar kirli sarı renkte, yumurta formunda, 4-6 mm uzunlukta, üzeri de uzunlamasına oluklu ve reçine bezelerine sahiptir.
5-11 mm çapındaki üzümsü kozalaklar küre biçiminde ve kısa saplıdır. Kozalaklar önceleri mavi-yeşil renkli ve dumanlıdırlar, sonraları kırmızıya yakın kahverengi olurlar. Kozalağı oluşturan pulların birleşme yerleri, Adi Ardıç'ta olduğu gibi 120 derece açılı üçlü yıldız biçimindedir. Kozalaklar ikinci yıl olgunlaşır. Genelde üç tohum taşır.
Üretim tekniği adi ardıç gibidir.
Odunu kavrularak damıtıldığında koyu renkli, kıvamlı, keskin is kokulu bir özyağ elde ediliyor. Katran ağacının adı zifte benzeyen ve yabancıların Cade oil dedikleri, yöresel adı ardıç katranı olan bu yağdan geliyor. Kozmetik sanayinde hammadde, mikroskopide daldırma yağı, toplumda tütsü olarak kullanıldığına dair kayıtlar var. Esas kullanım alanı geleneksel tıbda. Haricen deri hastalıklarında, özellikle sedef ve kronik egzamada kullanılıyor. İyi bir asalak öldürücü, bit, pire, uyuz... Gıda olarak kullanımına ait bilgi yok. Sakınca var mı, yok mu bilinmiyor. Başka yararıda bilinmiyor.